Dudağın embriyonal gelişimi ve etkileyen faktörler bilinmediğinde, dudağın anatomik ve estetik değerlendirmesi ya da yarık dudak/damak gibi anomalilerin değerlendirilmesi zordur. Bu nedenle basitçe dudağın embriyonal gelişimi ve etkileyen faktörlerden bahsetmeye çalışacağız.

İnsan yüzü embriyonal gelişimin 4. haftasında başlamaktadır. Üst dudak gelişimi 24. günde görülmektedir. Bu günde neural crest ve mezoderm hücreleri ilkel yüz taslak formunun oluşumuna başlamaktadır. 26. günde ilkel ağız boşluğu olan stomodeum etrafında frontonasal çıkıntı, sağda ve solda maksilla ve mandibular çıkıntılar oluşmaktadır.

İlerleyen haftalarda ağız boşluğu etrafında sağ ve sol mandibular ile maksiller çıkıntılar orta hatta birleşmektedir. 4. ve 5. haftada burun frontonasal çıkıntıda oluşmaya başlamaktadır ve 6. haftada ortada birleşerek burnu şekillendirmektedir. Sonraki haftalarda bu gelişimler devam ederek yüzün yapısı ortaya çıkmaktadır.

Baş ve yüzün bu şekillenme süreci son derece karmaşık bir sistem tarafından kontrol edilmektedir. Bu kontrolde genler ve kontrolü sağlayan proteinler temel rol oynamaktadır.

• Kemik morfogenetik proteinler - Bone morphogenetic proteins (Bmp); transforming growth faktör beta (TGF beta) ailesinden olan bu protein, yüzün şeklini ve boyutlarının oluşmasını sağlayan belki de ana proteindir. Bmp proteinleri "Msx1 ve Msx2" genlerinin kontrolü altındadır. Bu genlerin kontrolü altında Bmp'ler üst dudağın ve yüzün gelişimini sağlamaktadır. Örneğin, Msx1 geni kontrolünde Bmp4 patolojileri yarık dudak/damak neden olmaktadır.
• Fibroblast büyüme faktörleri - Fibroblast growth factors (Fgf) ve hücre yüzey reseptörleri (Fgfr); bunlar embriyonel hücrelerin gelişimi ve düzenini (hemostazını) sağlamaktadır. Bunlardan Fgf8, yüzün orta kısmı ve dudağın gelişiminde rol oynamaktadır. Fgfr1 ve Fgfr2 reseptörleri yüzün orta alanı ve dudakların gelişiminde rol oynamaktadır.
• Sonic hedgehog - Shh, embriyonal gelişimde vücudun morfolojik şekillenmesinde, vücudun sağı ile solu arasındaki uyumda, vücudun önü-arkası arasındaki yapılanmada, neural tüp ve kafa-yüz gelişiminde rol oynamaktadır. Shh bu rolünü Ptch1 ve transkripsiyon faktörünü aktive ederek göstermektedir. Ptch1'deki mutasyon, yarık dudak ve damağa neden olmaktadır. Shh, embriyonal ilkel yüz yapısında ektodermden salgılanmakta ve mezenkimal dokunun oluşmasını ve yüz-kafatasının gelişimini sağlamaktadır.
• Retinoid asitlerin düzenleyici etkisi; retinoidler, embriyonal gelişimde hücre ve dokuların gelişimi, farklılaşması ve çoğalmasını düzenlemektedir. Özellikle damak gelişiminde rol oynadığı bilinmektedir. Aşırı retinoid aktivitesi yarık damak-dudağa neden olmaktadır.
• Wnt, glikoprotein yapısındadır ve hücrelerin çoğalması, farklılaşması ve hücre yaşam süresini belirlemektedir.
• Diğerleri; Epidermal growth faktör - EGF, Platelet-derived growth faktör - PDGF vb.

Bu embriyonal gelişim mekanizmaları ile embriyonun yüzünde frontonasal, maksiller ve mandibular alanların gelişimi tamamlanmaktadır. Embriyonal 48. günde artık yüzün ve dudakların oluşumunun şekillendiği görülmektedir.

Üst dudağın gelişimi (yüzün gelişim sürecinde olduğu gibi) genetik olarak programlanmış yüzdeki ilkel frontonasal, maksilla ve mandibular yapıların hızla gelişimi, programlı hücre çoğalması ve ölümleri ile sağ ve sol yapıların orta hatta birleşmesi süreçleriyle olmaktadır. Bu süreçlerde gelişebilecek patolojiler, yüz ve dudak gelişim anomalilerine neden olmaktadır.

Gelişimsel dudak anomalileri

Yarık Dudak ve/veya Damak-CL/P

En sık görülen yüz gelişim anomalileri arasında yer almakta. 1:1000 görülme sıklığı. Erkeklerde daha fazla.

Yüzün sol tarafında daha sık görülmektedir. Bilateral yani iki taraflı olabilmektedir.

Yarık damak ve dudak problemleri bebeklerde beslenme, konuşma, görsel görüntü ve psikolojik sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenle doğum sonrası 3. ay gibi erken dönemde cerrahi onarım yapılmaktadır. Cerrahi onarım dışında kemik ve diş onarımları ile konuşma egzersizleri de yapılabilmektedir.

Yarık damak ve dudak problemleri, embriyonal gelişim sırasında maxilla ve frontonasal yapının nasal kısmının ortada birleşme patolojisi olarak tanımlanabilir (yüz ortasında yetersiz birleşme). Bu patoloji genetik ve çevresel faktörlerden kaynaklanabilir. Aslında Yarık damak ve dudak problemlerin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, iki teori üzerinde durulmaktadır. Birincisi, embriyonal yüz oluşumunda mezodermal hücrelerin yetersiz proliferasyonu ve sağ-sol yapıların ortada yetersiz birleşmesidir. Örneğin, teratojen maddeler "neural crest" migrasyonunu baskılamaktadır.