Saç bitleri insanlık tarihi kadar eski. Arkeolojik çalışmalarda mumyalarda bozulmamış baş biti ve saçlarda sirkeler bulunmuştur. Aşağıdaki resimde Grönland’da bulunan bir mumyada on bin yıldan fazla korunmuş baş biti görünmektedir. Paleoskatoloji (koprolitleri, yani fosilleşmiş dışkıları inceleyen arkeolojik dalı) çalışmalarında, Mısır’da insan koprolitlerinde bolca baş bitleri artıkları bulunmuştur. Yani ya birbirlerini tımarlarken (primatlarda olduğu gibi) temizledikleri baş bitlerini yiyorlardı ya da bunları yemeyi içeren eski bir Mısır terapisi ya da inanışı uyguladıkları düşünülmektedir. Kuzey Amerika mumya serilerinde baş bitlerinin toplumun %44'ünü etkileyecek kadar salgınlar yaptıkları görülmektedir. Bu tür istilalar, toplumların kültürel-ampirik tedavileri ile kontrol altına alınabiliyordu. Ancak mumya kayıtları, çocuk ve yaşlı insanlarda saç bitinin daha şiddetli hâle geldiğini göstermektedir.

Saç biti ile yetersiz ya da ihmal edilmiş bakım arasında tıbbi bir ilişki kurmak zor olsa da, bu ilişki adli vakalarda yasal olarak kanıt olarak kullanılmaktadır. Diğer taraftan vücut-baş biti, adli tıp ve ceza davalarında da kanıt olarak kullanılmış, bir suçun failini belirlemeye yardımcı olmuştur (bitlerin kanındaki mitokondriyal DNA’nın genetik/moleküler kanıtlarının PCR yoluyla karakterize edilebilmesi). Bir saç telinde sirkelerin dağılımına ilişkin araştırmalar ile saçlı deriden uzaklığına bakılarak (saçlar ortalama ayda 1 cm uzadığının bilgisiyle) ihmal olaylarının süresini ve sıklığını ortaya çıkarılabilmektedir. Saç bitinin çocuk ihmalinin kanıtı olarak kullanılmasına ilişkin yasal emsal sunan çok sayıda dava vardır (bakım koşulları, yiyecek azlığı/yokluğu, barınma/giysi yetersizliği, bit ve pire varlığı ihmali, güvensiz ve sağlıksız durumları tanımlar).

2020 yılında ABD Georgia, Ivey kasabasında 12 yaşında bir kız çocuğu olan Kaitlyn Yozviak kalp durması nedeniyle öldü. Ölüm raporu; vücudunda herhangi bir morluk olmadığı, yeterli beslendiği, klinik olarak ileri düzeyde baş biti ve ciddi demir eksikliği anemisinin olduğu yönündeydi. Anne ve babası tutuklandı, ikinci derece cinayet ve çocuk istismarı ile suçlandı. Kaitlyn Yozviak'ın hepimizi rahatsız eden ölümü, pandemi dönemi, okul ve sosyal iletişimi olamayan Kaitlyn'in evde ölümünü hazırlayan aslında toplumsal bir suçtur. Çok tartışılacak bir durum. Ancak bu vaka, bizim için saç biti ile ilgili şu soruyu gündeme getiriyor: Tedavi edilmeyen baş biti, ciddi, yaşamı tehdit eden demir eksikliği anemisine neden olabilir mi?

Saç bitleri (Pedikülozis) insan kanıyla beslenen zorunlu ektoparazitlerdir. Saç biti en çok küçük çocuklar, onların bakıcıları ve temas hâlinde olduğu ev halkı arasında görülmektedir. Ülkemiz dâhil, her yıl 3 ila 11 yaş arası çocuklar arasında baş biti istilasının meydana geldiğini görmekteyiz. Saç bitlerinin vücut/kasık bitlerinin tersine (bazı ciddi bulaşıcı hastalıkların, örneğin epidemik tifüs, tekrarlayan ateş ve siper humması gibi, taşıyıcısı olan bitler), nadiren sağlık açısından tehlikeli olduğu düşünülür ve hastalık bulaştırdıkları bilinmez. Baş bitlenmesinde tipik olarak, bit tükürüğüne karşı (sivrisinekte olduğu gibi) baş ve boyun derisinde inflamatuar bir reaksiyona bağlı olarak kaşıntıya yol açmaktadır. İnflamasyon ile birlikte kaşıntı; ekskoriyasyonlara, lenfadenopatiye, sekonder enfeksiyonlara/impetigoya neden olmaktadır. Şiddetli saç bitlenmelerinde kanda eozinofil sayısında artış olmaktadır (aşırı duyarlanma ile).

Dişi bit tarafından saça yapışık bırakılan yumurtalardan (sirke olarak da tanımlanır) 6-9 gün sonra N1 nimfler (yavru bit, yavşak olarak tanımlanır) çıkar. Nimfler 4-5 gün arayla sırasıyla N2, N3 ve erişkin dişi-erkek bitlere dönüşürler. Dişi ve erkek bitlerin çiftleşmesi ile 2 gün sonra ilk yumurta saçlara bırakılır. Dişi bitin yumurtadan çıkarak ölümüne kadar yaşam süresi ortalama 21-27 gündür. Erişkin bir dişi, bu yaşam süresi boyunca ortalama 50-150 yumurta yapabilmektedir.

Nimfler ve erişkin bitler kanla beslenmektedir. Bunların bir defada kanımız ile beslenme oranları aşağıdaki miktarlardadır. Bitler günde ortalama 3 defa beslenmektedir.

Klinik olarak şiddetli bir saç bitlenmesi olan çocukta nimf ve bitler sayılmış, 3.000 adete yakın (2.657) bulunmuştur. Bunlar günde 3 defa beslendiklerinde günde 0.7-1 ml, ayda ortalama 30 ml kan ile beslenmektedir. Bu değerler bir çocuk için oldukça yüksek kan kayıplarıdır. Hatta bu çocukta demir eksikliği var ise, ciddi bir anemi gelişebilmekte ve demir eksikliğini derinleştirmektedir.

2020 yılında yaşanan Kaitlyn Yozviak'ın trajik ölümüne kadar saç ve vücut bitlenmesine bağlı anemi ile ilgili literatürlerde yayımlanmış ondan fazla vaka var ancak hiçbirinde ölüm olmamıştır. Kaitlyn Yozviak'ın trajik ölümünden sonra saç-vücut bitlenmesinin sağlık açısından bir fobisi yaratılmamalıdır. Ancak tekrar gözden geçirilmesi gereken sosyolojik ve adli yön; çocuklarda klinik olarak şiddetli saç-vücut bitlenmesinde çocuk istismarının gözden geçirilmesidir. Çocuk istismarı denince genelde toplumsal olarak ilk akla getirilen cinsel istismardır (maalesef ülkemizde cinsel suçların %46’dan fazlası çocuklara karşı işlenmekte, daha acısı ise bu suçları işleyenlerin büyük çoğunluğu aile bireyleri, akraba ve tanıdıklardır). İstismar; çocuğun fiziksel/ruhsal yaşam koşullarının isteyerek ya da istemeden ihmal edilmesini de içermektedir. İhmal; anne-baba, veli, çocuktan sorumlu bakıcıyı kapsayacak şekilde yiyecek, giyecek, barınak, kişisel ve tıbbi bakım veya gözetimin sağlanmaması, çocuğun bedensel ve ruhsal sağlığının, güvenliğinin ve esenliğinin zarar görmesi hatta tehdit altında olmasını tanımlar. Ebeveynlerin ihmal koşulları; ruh sağlığı sorunları, madde kullanımı, işsizlik, dinsel ve kültürel yanlış öğretiler, istikrarsız aile ilişkileri ve duygusal olgunlaşmamışlık gibi çok sayıda faktörden kaynaklanabilir. Yapılan bir çalışmada, okul/kreşlerin çocuklara karşı ailelerinin ihmal ve istismarının fark edilebildiği en önemli temel kurumlar olduklarını göstermektedir. Kaitlyn Yozviak örneğinin pandemi dönemi ve okula gidilmemesi örneğinde olduğu gibi.

Çocuk istismarı ve ihmalinin erken saptanması, gelecekteki istismar ve maalesef ölümlerin önlenmesinin anahtarıdır. İstismara uğramış bir çocuğun tekrar istismara uğrama olasılığı %50'dir. Sağlık sorunlarına yol açabilen, zaman zaman salgınlar da yapabilen bitlere sahip olan bir çocukta ebeveynleri veya bakıcılarını istismar ve ihmalle suçlamak tek başına elbette yeterli değildir. Çocuğun yaşam koşulları, kişisel temizliği, beslenmesi ve duygusal-ruhsal ihtiyaçlarının karşılanması gibi birçok koşul değerlendirilmelidir. Ancak ileri düzeyde bitlenmede doktorun ihmal ve istismardan şüphelenmesi, tam bir muayenenin yapılması son derece önemlidir. Hatta çocuğun multidisipliner bir ekip tarafından değerlendirilmesi gerekebilir.

Tüm sosyal kanayan yaralar gibi çocuk ihmali-istismarı-sömürüsü, erkekleri doğuran ve insan değil erkek cinsel kimliği ile büyüten kadınların gerçekleştirecekleri sosyal devrimler ile ortadan kalkacaktır.