Deodorant, parfüm, kozmetik, güneş koruyucu, saç spreyi, krema spreyi, dezenfektan, kolonya, böcek ilacı, boya ve sporcu soğutucuları gibi pek çok üründe aerosol yöntemi kullanılır ve bu ürünler yaklaşık 80 yıldır günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçasıdır.

Bu yaygın kullanıma rağmen, yetişkinlerde, çocuklarda ve ergenlerde aerosollere bağlı soğuk kaynaklı deri yanıkları sıkça görülmeye başlanmıştır. Maalesef son yıllarda genç yaş grubunda, sosyal medyada paylaşılan "Deodorant Mücadelesi" (Deodorant Challenge) gibi viral trendlerle, dayanıklılık testi veya akran kabulü için istemli olarak deride yanıklar oluşturulduğunu görmekteyiz. Bu istemli yaralanmalar en sık ergenlik döneminde (ortalama 13 yaş) ve genellikle ön kol ile diz altında görülür. Yaş ilerledikçe, aerosol yanıkları daha çok istemsiz kazalar sonucu gelişmekte ve kadınlarda yüz, boyun, koltuk altı ve ellerde daha sık rastlanmaktadır. Çok nadiren bu yanıklar psikolojik rahatsızlıklar nedeniyle kişinin bilinçli kendine zarar verme isteğinden de kaynaklanabilir.

Ayrıca, %60 propan ve %40 bütan karışımından oluşan ve yakıt olarak kullanılan LPG de yüksek basınç altında buharlaştığında aerosoller gibi deride yanıklara neden olabilir. Bu yanıklar hafif soğuk reaksiyonlarından, sonrasında deri greftleri gerektirecek derin yanıklara kadar ilerleyebilir.

Aerosoller ve Soğuk Yanığı Mekanizması

Aerosoller, özel kaplar içerisinde ve basınç altında gazlarla sıkıştırılmış sıvı ürünlerdir.

Aerosol Yapısı

• Yüksek basınç altındaki sıvı ürünler, küçük bir delikten çıkarak hızla geniş bir alana yayılır.

• Aerosol kaplarındaki itici gaz, basınç altında sıvılaştırılmış gaz veya gaz karışımıdır.

• Bu gazların kaynama noktası normal ortam ısısının altında olduğu için, atmosferle temas ettiği anda hızla buharlaşır.

• Başlangıçta itici gaz olarak ozon tabakasına zarar veren kloroflorokarbonlar (CFC) kullanılırken, günümüzde çoğunlukla propan, izobütan ve n-bütan gibi gazlar veya bunların karışımları kullanılmaktadır. Tıbbi ve diğer özel aerosollerde dimetil eter, hidrofloroalkanlar ve karbondioksit gibi gazlar da kullanılmaktadır.

• İtici gazlar arasında en problemli olanı, solunarak uyuşturucu amaçlı kullanılabilen propan içerikleridir. Bunlar, olumsuz kimyasal ve uyuşturucu etkilerinin yanı sıra, ağız ve solunum yollarında hayatı tehdit eden soğuk yanıklarına neden olabilirler.

Soğuk Yanığının Termodinamik Nedeni

Aerosol yanıklarının temel nedeni, sıkıştırılmış itici gazların termodinamik yasalara göre yüksek basınçtan düşük basınca geçerken soğumasıdır. Basit termodinamik korunum yasasına göre, bir gazın basıncı azalırken (P), sıcaklığının (T) da düşmesi ( P1​/T1​=P2​/T2​ ) gerekir. Bu nedenle cilde temas eden aerosolün içeriği ne olursa olsun deride soğuğun olumsuz etkisine neden olacaktır.

Isı Düşüşü ve Doku Hasarı

• Aerosollerin yapısındaki itici gazlar, uygun olmayan koşul ve sürede kullanıldığında deri yüzeyinde −40∘C'lerin altında bir ısıya neden olabilir. (Propan −42.2∘C, izobütan −11.7∘C, bütan −0.6∘C gibi farklı düşüşlere yol açar.)

• Derinin −2∘C ile −10∘C dereceleri arasında bile soğuk ısırığı/yanığı yaşadığı bilinmektedir.

• Soğukla temas süresi, vücudun etkilenen alanı ve diğer faktörler yanığın derinliğini belirler.

• Bu düşük ısılar, deride hücre içi suyun kristalleşmesine neden olarak hücresel hasara yol açar.

• Aynı zamanda, dokuları besleyen damarlarda daralma (vazokonstriksiyon) etkisi göstererek dokuların yetersiz oksijenlenmesine ve doku hasarına neden olur. Bu hasar, şiddetli inflamasyon ve dokunun tüm katmanlarında ölüme (nekroz) yol açabilir.

• Aerosol hasarının gelişmesinde sadece soğuk değil, aynı zamanda kimyasal yanıklar (farmasötik/koruyucu içeriklerden), partiküllerin yüksek basınçla neden olduğu fiziksel etkiler veya mekanik aşındırıcı etkiler de rol oynayabilir.

Aerosol Deri Yanıklarında Yapılması Gerekenler

Aerosol yanıklarında (kaza sonucu veya istemli) ilk yardımın ve sağlık kuruluşuna başvurunun genellikle aksadığı unutulmamalıdır. Kazalarda yanığın önemi hafife alınırken, istemli yanıklarda ise gençler utanç veya akran baskısı nedeniyle yardım almaktan kaçınırlar. Soğuk yanıklarına bağlı deri hasarının belirtileri geç ortaya çıkabilir ve hasarın tam olarak gözlenmesi zaman alabilir.

İlk Yardım ve Tedavi Adımları

1. Dekontaminasyon (Temizleme): Aerosol içeriğinin temas ettiği deri yüzeyi, en kısa sürede ılık su ile yıkanmalıdır. Bu, kimyasal içeriğin uzaklaştırılması için kritik bir adımdır.

2. OVALAMAYIN: Yıkama sırasında deriyi ovalamayın. Soğuk yaralanmasında dokularda küçük buz kristalleri oluşur ve ovalama/sürtünme, deride daha fazla travmaya neden olabilir.

3. Yeniden Isıtma (Re-warming): Derinin fizyolojik ısısına dönülmesi, sıcak değil, ılık su veya ılık suyla ıslatılmış bir havlu ile yapılmalıdır. En az 15-30 dakika boyunca 37−40∘C ılık su ile kompresler uygulanabilir.

   • UYARI: Bu bir soğuk yanığı olduğu için, yanık alanına kesinlikle soğuk uygulamayın (termal yanıklarda yapılanın aksine).

4. Kan Akımını Artırma: Etkilenen alan el, kol veya bacak ise, bu uzuvlar hareket ettirilerek kan akımı artırılabilir ve doku ısısının sağlanmasına yardımcı olabilir. Ancak bu alana masaj uygulanmamalıdır.

5. Ödem Kontrolü: Erken dönemde etkilenen deri alanı yukarıda tutulmalıdır. Bu, ödemi (şişliği) azaltacaktır.

6. Pansuman: Yanık alanı temiz, yapışmayacak bir örtü ile kapatılabilir. Üzerine kesinlikle bir şey sürmeyin (merhem, yağ vb.).

7. Ağrı Kontrolü: Parasetamol grubu ağrı kesiciler kullanılabilir.

8. Tıbbi Yardım: Aerosol yanıkları ciddi derinlikte olabileceği için, en kısa sürede bir yanık merkezine veya sağlık kuruluşuna başvurun.

Önleyici Kullanım Kuralları

• Aerosol ürünlerini kullanmadan önce mutlaka içeriğini gözden geçirin.

• Aerosol içerikleri deri yüzeyine en az 15-20 cm uzaklıktan uygulanmalıdır.

• Uygulama 5 saniye süreyi geçmemeli, 10 saniyelik dinlenmeler ile tekrarlanabilir.

• Aerosol ürünleri çocuklardan uzak tutulmalıdır.

Aerosol yanıklarının ciddiyetini hafife almayın. Derideki hasarın tam boyutunu anlamak için tıbbi değerlendirme şarttır.