Günümüzde yaşamın birçok alanında yer alan doğal kauçuk (lateks) içeren ürünlere karşı alerjik reaksiyonlar, basit kaşıntılı döküntülerden hayatı tehdit edici anafilaktik reaksiyonlara kadar geniş bir klinik spektrumda ortaya çıkabilmektedir.

Lateksin Kaynağı ve Yapısı

Doğal kauçuk veya lateks, büyük oranda "Hevea Brasiliensis" olarak bilinen tropikal kauçuk ağacının özsuyundan elde edilir. Ağacın gövdesinden sızan ve süt kıvamındaki bu sıvı; nişasta, şeker, yağ, protein, alkaloid, reçine, tanin ve sakızın belli oranda bileşiminden oluşan kompleks bir yapıya sahiptir.

Elde edilen sütsü lateks ürünü, cis-1.4-poliizopren polimeri içerir. Üretim aşamasında, esneklik ve kıvam kazandırmak için birçok kimyasal madde eklenir. Bazı üretimlerde kazein de ilave edilir; bu durum, ileride bu ürünleri kullanan bazı kişilerde süt ve süt ürünleri ile reaksiyon gelişmesine neden olabilir.

Kauçuk; elastikiyet, esneklik, koruyuculuk ve dayanıklılık özelliklerinden dolayı, araç lastiklerinden ayakkabılara, bulaşık eldivenlerinden, emziklere, elbiselerdeki elastik parçalara, tıbbi aletlere ve prezervatiflere kadar yaklaşık 40.000 tüketim ürününün hammaddesini oluşturmaktadır.

Duyarlılaşma ve Risk Faktörleri

Lateksle karşılaşma, hayatın ilk anlarından itibaren (biberon başlıkları, emzikler) gerçekleşir. Çocuklukta oyuncaklar ve balonlar, ergenlikte hijyenik pedler duyarlılaşmayı kolaylaştırır.

Lateks duyarlılığının görülme sıklığı dünya popülasyonu için %1 olarak ifade edilmektedir. Ancak lateks alerjisi gelişimi için en büyük risk faktörü lateks ürünleri ile sık teması olan meslek gruplarıdır. Örneğin, sağlık çalışanlarında lateks alerjisi görülme sıklığı %5-17'lere çıkmaktadır.

Diğer risk faktörleri şunlardır:

• Spina bifida veya ürogenital anomaliler

• Maruziyet süresi (Uzun süre temas riski artırır)

• Atopi öyküsü

• Geçirilen cerrahi girişim sayısının fazlalığı

• Kadın cinsiyet (sosyal ve hijyenik ürünlerle daha çok temas)

Alerjenler ve Çapraz Reaksiyonlar

Latekste temel alerjenler, doğal olarak bulunan proteinlerdir. Doğal latekste 250'den fazla polipeptid tanımlanmış ve bir kısmının alerjen olduğu gözlenmiştir.

Lateks-Meyve Sendromu

Bu alerjen proteinlerin bazıları, belirli meyve ve sebzelerde de (muz, avokado, papaya, şeftali, armut, kavun, karpuz, kestane, kivi, patates, domates vb.) bulunmaktadır. Lateks ile bu gıdalar arasındaki yapısal benzerlikten dolayı gelişen klinik tabloya "lateks-meyve sendromu" denir.

• Lateks alerjililerin %30-80'i bu gıda maddelerinden birini veya birkaçını yediklerinde belirti gösterir.

• Semptomlar; ağızda şişkinlik ve kaşıntıdan, ürtiker, anjiyoödem, bulantı, kusma ve hayatı tehdit edici anafilaksiye kadar değişebilir.

• En sık alerjiye neden olan meyveler; avokado, kivi, muz, kestane, patates, domates ve papayadır.

Diğer Çapraz Reaksiyonlar:

• Profilin ile çapraz reaksiyon nedeniyle Amerikan nezle otu ve ot polenlerine karşı duyarlılık.

• Küf mantarları ile oluşabilen çapraz reaksiyon ("küf mantar-lateks alerji sendromu").

Klinik Tablo

Latekse karşı gelişen reaksiyonlar iritan (non-immünolojik) ve alerjik (immünolojik) reaksiyonlar şeklinde ikiye ayrılır.

1. Non-İmmünolojik Reaksiyonlar (İritan Kontakt Dermatit)

• Lateks ürünlerle ortaya çıkan en sık reaksiyon tipidir.

• Alerjik bir mekanizma dışındadır; sık su teması, deterjan kullanımı ve yeterince kurulanmama gibi deri tahrişine bağlı gelişir.

• Genellikle ellerde meydana gelir. Deri kuru, kaşıntılı, kızarık, tahriş olmuş ve kabuklu görünür.

2. Alerjik Reaksiyonlar

A. Tip I Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu ($\text{IgE}$ Aracılı)

• Lateks içeriğindeki suda çözünür proteinler tarafından oluşturulur.

• Deri, mukoza, damar ve solunum yolları ile temastan sonra 30-60 dakika içinde gelişir.

• Pudralı lateks eldivenlerdeki pudra, lateks proteinlerine bağlanarak havaya karışır ve solunum yoluyla duyarlanma oluşturabilir.

• Klinik belirtiler kontakt ürtikerden anafilaksiye kadar gelişebilir (rinit, konjonktivit, bronkospazm, anjiyoödem).

B. Tip IV Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu (Hücresel Aracılı)

• Doğal latekse veya daha sıklıkla üretim aşamasında eklenen antioksidan lastik kimyasallarına ($\text{thiuram mix, colopony}$ vb.) karşı alerji gelişir. Bu maddelerden en sık thiuram mix ile pozitiflik bildirilmiştir.

• En sık görülen klinik tablo, ellerde meydana gelen dermatit'tir.

• Temastan 24-48 saat sonra ortaya çıkar ve iritan kontakt dermatite benzeyen, ancak sulanan kabarıklar da içerebilen bir dermatit tablosu gelişir.

Tanı ve Korunma

Tanı

Lateks duyarlılığı tanısı, yalnızca klinik bulgular veya yalnızca laboratuvar testleri ile değil, hem klinik hem de laboratuvar bulgularının bir arada saptanmasıyla konulur. Kullanılan testler:

• Lateks prik testi (Deri delme testi)

• Lateks spesifik $\text{IgE}$ (Kanda bakılır)

• Deri yama testi (Tip IV reaksiyonları için)

Lateks Alerjisinden Korunma

Temel yaklaşım, kişiyi lateks içeren ürünlerden ve ortamlardan uzak tutmaktır.

• Lateks içermeyen eldivenler, kondomlar, pedler, giysiler, ayakkabılar ve araçlar tercih edilmelidir.

• Gizli lateks alerjenlerin varlığına dikkat edilmelidir (örneğin gıda hazırlayanların kullandığı eldivenlerle kontaminasyon).

• Pudrasız ve protein içeriği düşük olan eldivenler en idealidir. Pudralı eldivenler hem daha çok alerjenin deriye ulaşmasına hem de pudra partikülleri ile inhalasyon yoluyla duyarlanmaya neden olur.

• Eldiven giyerken yağ bazlı bariyer el kremi veya losyon kullanılması önerilmez, çünkü alerjenlerin daha fazla emilmesine yol açabilir.

• Eller eldiven çıkarıldıktan sonra hafif bir sabunla yıkanmalı ve ıslak bırakılmamalıdır.

• Hipoalerjenik lateks eldivenler sadece alerjik kontakt dermatit riskini (kimyasal içeriği az olduğu için) azaltır, lateks alerjisi riskini değil.

• Lateks anafilaksisi riski olan hastaların lateks alerjisi kartları/bileklikleri taşımaları ve epinefrin içeren otoenjektör kitlerini yanlarında bulundurmaları hayati önem taşır.